زندگی نامه

محمدتقی توکلی1310-1397

پدر صنعت آذربایجان- کبریت‌سازی»، «ماشین‌سازی تبریز»، «مس سرچشمه

نام محمدتقی توکلی با «کبریت‌سازی»، «ماشین‌سازی تبریز»، «مس سرچشمه» و بسیاری رشته‌‌های صنعتی دیگر در ایران پیوند دارد. پدرش حاج تقی توکلی هم از فرهیختگان و تاجران بزرگ زمان خود بود که به تجارت نفت، شکر و کبریت مشغول بود ، تا اینکه در سال ۱۲۹۷ شمسی (صد سال پیش) در تبریز کارخانه کبریت توکلی را بنیان گذاشت.

مهندس محمد تقی توکلی از بانیان اصلی صنعت ماشین‌سازی تبریز و کوچکترین فرزند پسر “حاج علی عسگر توکلی”، مالک و بنیانگذار کارخانه “کبریت توکلی” تبریز بود. محمدتقی توکلی، سال ۱۳۱۰ هجری‌شمسی در تبریز قدم به عرصه حیات گذاشت. در ۶ سالگی توسط پدر تاجر پیشه‌اش به مدارس قدیمی راه یافت و سپس به تهران رفت و در دبیرستان البرز به تحصیل پرداخت. بعد از اخذ دیپلم، جهت تکمیل معلومات راهی آمریکا شد و پس از ۵ سال تحصیل در رشته مهندسی مکانیک، از دانشگاه نبراسکای آمریکا فارغ‌التحصیل و به وطن مراجعه کرد.

بیشتر مردم آذربایجان عمده کار او را احداث کارخانه ماشین‌سازی تبریز می‌دانند که در سال ۱۳۴۵ هجری‌شمسی در منطقه غرب تبریز احداث شد، اما اکثریت کارخانه‌های همجوار مانند پمپ‌ایران، موتوژن، ایدم، کمپرسورسازی، و شرکت گسترش صنایع ریلی، نیز بخشی از خدمات این مرد صنعت به‌شمار می‌رود.

فرزند بنیانگذار کبریت توکلی که در آلمان و سپس در آمریکا تحصیل کرده و برای خدمت به کشورش بلافاصله به ایران بازگشته بود، درسال ۱۳۴۷، ایده ماشین‌سازی تبریز را به مسئولان سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران پیشنهاد داد و در نهایت این کارخانه با همکاری چکسلواکی راه‌اندازی شد. محمدتقی توکلی برای ۹ سال اول مدیریت این کارخانه را برعهده داشت.

توکلی در بنیانگذاری کارخانه تراکتورسازی تبریز نیز نقش به‌سزایی داشت و همچنین در ایجاد کارخانه «ایدم» که موتورهای دیزلی تولید می‌کند و کیفیت محصولات آن زبانزد خاص و عام است، نقش‌آفرینی کرد. او همچنین در تاسیس واحدهای صنعتی دیگر مانند «کمپرسورسازی»، «پمپ ایران»، «موتوژن»، «شرکت گسترش  صنایع ریلی»، «کارخانه تولید نئوپان»، «کارخانه ساخت فورمیکا»، «کارخانه کابینت‌سازی» و چندین موسسه تولیدی و صنعتی دیگر مانند تاسیسات مس کرمان نقش اساسی بازی کرد.

پس از انقلاب بسیاری از صنایع آذربایجان از جمله کارخانه‌هایی که محمد تقی توکلی مالک آنها بود، نیز مصادره و او ناگزیر شد برای مدتی به خارج از کشور برود. اواخر دهه ۱۳۶۰ از او خواسته شد که به ایران برگردد و کارخانه کبریت‌سازی را که عملا ورشکسته و بدهکار شده بود دوباره تحویل بگیرد.

حاج آقا تقی توکلی بعد از امضای عهدنامه ترکمنچای و جداشدن بخشی از خاک ایران تصمیم گرفت منطقه قفقاز را که سال ها در آن به تجارت مشغول و به دست روس ها افتاده بود را ترک کند و به ایران بیاید؛ او تا پیش از آن ساکن ایروان و تاجر قند و شکر و کبریت بود، اما علاقه بسیاری به ایران داشت به همین خاطر با جدا شدن خاک کشور به همراه خانواده شال و کلاه کرد و به ایران آمد و در منطقه آذربایجان و شهر تبریز ساکن شد، پس از مهاجرت به تبریز باتوجه به اینکه او در قفقاز با تولید کبریت آشنایی پیدا کرده بود، در سال ۱۲۹۷ یعنی حدود یک قرن پیش اولین کارگاه و کارخانه تولید کبریت را راه‌­اندازی کرد؛ کارخانه کبریت سازی توکلی؛ اقدامی که باعث شد از آن پس اهالی نیز او را حاج تقی کبریت ساز توکلی خطاب کنند. در آن زمان در کارخانه، کبریت ها دست ساز بودند و هنوز تکنولوژی و ماشین آلات کبریت سازی وارد ایران نشده بود.

محمدتقی توکلی فرزند او در خاطرات و گفت و گوهایش درباره آن سال ها و شروع کار پدرش، گفته:« آن زمان که پدرم کارخانه کبریت سازی را ایجاد کرد، به علت خروج ایرانیان از منطقه قفقاز، زنان و کودکان زیادی در کاروانسراها و محلات شهر تبریز آواره و گرسنه بودند و پدر تعداد زیادی از آنها را برای کار به کارخانه کبریت سازی آورد.»

اما درهمان سال های ابتدایی، کارخانه کبریت سازی توکلی با چالشی جدی رو به رو شد و آن راه اندازی کارخانه کبریت ممتاز در تبریز ( سال ۱۳۰۰) توسط برادران خویی و گرفتن انحصار تولید کبریت در منطقه آذربایجان از سوی آن ها بود که در ابتدا باعث کاهش تولید کبریت در کارخانه توکلی و بعد توقف کار برای چند سال شد تا اینکه این انحصار از بین رفت. در کتاب تاریخ کبریت در این باره نوشته شده:« با راه اندازی کارخانه کبریت سازی ممتاز که مجهز به ماشین آلات روز بود و اخذ امتیاز انحصار تولید کبریت در آذربایجان از سوی ممتاز، تولید کبریت توکلی متوقف شد تا سال ۱۳۱۳ که قانون انحصار کبریت شکسته شد و توکلی تولیداتش را از سر گرفت و به رقابت با ممتاز پرداخت.»

 حاج تقی کبریت ساز برای جبران عقب افتادگی تصمیم گرفت کارخانه کبریت سازی خود را به روز کند و کار خود را گسترش دهد، اقدامی که خیلی زود جواب داد. به گفته محمد تقی توکلی فرزند او در آن زمان ( سال ۱۳۱۷، ۱۳۱۸) بیش از ۹۰۰ نفر در کارخانه کبریت ‌سازی توکلی کار می کردند که این تعداد کارگر برای آن زمان عدد قابل توجهی محسوب می شود. حاج تقی کبریت ساز توکلی برای خرید ماشین آلات به چند کشور از جمله آلمان سفر کرد و در نهایت ماشین آلات به روزی را از این کشور وارد و زمین جدیدی را که همچنان محل کارخانه کبریت سازی توکلی در تبریز است، خریداری کرد و در سال ۱۳۲۵ کارخانه جدید کبریت سازی توکلی را تاسیس و تلاش بسیاری کرد تا به بزرگ ترین تولید کننده کبریت در کشور و حتی خاورمیانه تبدیل شود. او برای این کار به تبلیغات و نوع آوری درتولید انواع کبریت در سایزهای مختلف و طرح های متنوع جعبه کبریت دست زد. جعبه کبریت هایی که هم اکنون نیز بسیاری از آن ها کلکسیونی شده اند؛ انتخاب شعار « این کبریت بی خطر است » نیز در این دوره زیر آرم کبریت توکلی و روی جعبه کبریت ها نقش بست. 

البته در این تحولات و توسعه کارخانه کبریت سازی توکلی، فرزندان حاج تقی کبریت ساز به خصوص محمدتقی نقش بسیاری داشتند؛ حاج آقا تقی کبریت ساز توکلی ۷ فرزند ( دو دختر و ۵ پسر) داشت که در بین آن ها محمد تقی بیش از دیگران علاقه به صنعت، تولید و کارآفرینی داشت. او پس از گذراندن دوره دبیرستان در کالج آمریکایی ها یا همان مدرسه البرز امروز در تهران، برای ادامه تحصیل راهی میشیگان آمریکا شد و توانست مدرک مهندسی خود را در رشته مکانیک اخذ کند ولی به دلیل بیماری و مرگ پدرش حاج تقی کبریت ساز توکلی در سال ۱۳۳۷ موفق نشد تا تحصیلاتش را ادامه دهد و فوق لیسانس خود را هم بگیرد؛ او به ایران بازگشت و اقدامات بسیاری برای توسعه کارخانه کبریت سازی انجام داد و بعد از پدر سکان هدایت کارخانه را در دست گرفت. او علاوه بر توسعه کبریت سازی و افزایش تولید و صادرات به فکر راه اندازی واحدهای جدیدی هم افتاد که تحولات مهمی را نه تنها در کارخانه توکلی که حتی در صنعت کشور ایجاد و نامش را در صنعت کشور جاودانه کرد.

از کارخانه نئوپان تا ماشین سازی تبریز

تحصیل در رشته مکانیک باعث شده بود که محمد تقی توکلی ذهنی باز در راه اندازی واحدهای صنعتی داشته باشد و اولین گام در این راه  تاسیس کارخانه نئوپان و بعد کابینت سازی بود. محمد تقی در سال ۱۳۴۲ به این فکر افتاد که با دورریز چوب های کارخانه کبریت سازی، کاری انجام دهد و همین موضوع به راه اندازی کارخانه نئوپان سازی منجر شد، او با وارد کردن تکنولوژی و ماشین آلات مورد نیاز از آلمان نخستین کارخانه تولید نئوپان را در کشور راه اندازی کرد، همچنین یکی از نوع آوری های مهم دراین کارخانه تولید محصولی به نام « فورمیکا» و کشیدن آن روی نئوپان برای جلوگیری از نفوذ آب و خوردگی بود؛ علاوه براین او تصمیم گرفت، اولین کارخانه کابینت سازی را نیز در کشور راه اندازی کند. خود او در خاطراتش گفته:« بعد از تاسیس کارخانه نئوپان و ساخت فورمیکا دیدم مشکل برای ساخت کابینت نداریم برای همین اولین کارخانه کابینت سازی را در ایران راه اندازی کردم، آن زمان کسی در کشور کابینت نداشت یا اگر هم داشت آهنی بود یا کلا از خارج وارد کرده بود.»

علاوه برراه اندازی کارخانه تولید نئوپان و کابینت سازی در کنار مدیریت کارخانه کبریت سازی، درسال ۱۳۴۷ محمد تقی توکلی به فکر راه اندازی کارخانه ماشین سازی در تبریز افتاد که تحولی مهم محسوب می شد. او این موضوع را به مسئولان سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران که آن زمان مسئولیتش برعهده دکتر رضا نیازمند بود، پیشنهاد داد و در نهایت با تلاش او و مسئولان این کارخانه با همکاری چکسلواکی راه اندازی و مدیریت کارخانه به تقی توکلی واگذار شد. راه اندازی کارخانه ماشین سازی تبریز باعث شد راه برای توسعه صنعتی این شهر و حتی کشور در بسیاری از بخش های صنعتی هموار شود و کارخانه های جدیدی راه بیفتد که ساخت ماشین آلات و خط تولید واحد صنعتی خود را به این کارخانه سفارش می دادند؛ تاسیس کارخانه ماشین سازی تبریز از سوی محمد تقی توکلی به اعتقاد بسیاری از فعالان اقتصادی و صنعتی یکی از نقاط عطفی است که باعث شده تا شهر تبریز و استان آذربایجان شرقی به یکی از مهم ترین قطب های صنعتی کشور تبدیل شود.

محمد تقی توکلی ۹ سال خود مدیریت عالی این کارخانه را برعهده داشت اما بعد از آن باتوجه به پیشنهاد جمشید آموزگار نخست وزیر آن دوران به کابینه دولت رفت و وزارت نیرو را برعهده گرفت و به مدت ۲۰ ماه بدون دریافت حقوق دولتی این وظیفه را برعهده داشت و البته در آن مسئولیت نیز خوش درخشید ولی در نهایت ترجیح داد تا کار دولتی را رها کند و باردیگر به صنعت بازگردد. با وقوع انقلاب اسلامی کارخانه ماشین سازی تبریز مصادره شد و کارخانه کبریت سازی توکلی نیز برای مدتی تعطیل شد اما اعضا خانواده توکلی دوباره به فکر راه اندازی کارخانه پدری خود افتادند، کارخانه ای که حالا حدود یک قرن است (سال ۱۳۹۷این کارخانه ۱۰۰ ساله شد) پابرجاست و از آن به عنوان یکی از کهن ترین کارخانه و برندهای کشور یاد می شود.

محمد تقی توکلی فرزند حاج آقا تقی کبریت ساز توکلی و نخستین مدیر کارخانه ماشین سازی تبریز سه سال پیش در گفت و گویی درباره فعالیت کنونی کارخانه کبریت سازی توکلی گفته بود:« امروز به دلیل پیشرفت صنایع و تکنولوژی کارخانه با ۳۰۰ کارگر فعالیت می ‌کند. چوب کبریت از درخت صنوبر تبریزی ساخته می ‌شود و به اصلاح گوگرد آن از ترکیب ۱۲ ماده شیمیایی تهیه می‌ شود که با سلیکوم حیوانی به چوب کبریت چسبانده می‌ شود. امروزه در تمام دنیا، کبریت از مصرف عمومی به مصرف لوکس تبدیل و فندک جایگزین آن شده است. کارخانه‌های بزرگ کبریت‌ سازی جهان هر کدام محصول خاصی را تولید می‌ کنند یک کارخانه کبریت تزئینی، یکی دیگر کبریت شومینه و… ولی کبریت ‌سازی توکلی تنها کارخانه در جهان است که تمامی محصولات را تهیه و تولید می‌کند و جزء باکیفیت‌ ترین کبریت‌های جهان شناخته می شود. در جهان هر عدد کبریت به قیمت ۲ دلار فروخته می ‌شود که در این میان کبریت توکلی تنها با قیمت ۵۰ سنت ارائه می‌ شود و با افتخار می‌ گویم که با تولید سالانه ۱۰ میلیارد جعبه کبریت، بزرگترین تولید کننده کم ‌هزینه وموثردر جهان هستیم.»

هم اکنون ۷ کارخانه فعال کبریت سازی در کشور وجود دارد که ۶ کارخانه آن از جمله کبریت سازی توکلی و رقیب دیرینه اش کبریت سازی ممتاز در تبریز و استان آذربایجان شرقی قرار دارند. خانواده توکلی هم اکنون علاوه براین که بزرگ ترین تولیدکننده کبریت کشور و یکی از مهم ترین تولیدکنندگان کبریت در جهان هستند، یکی از بزرگ ترین کلکسیون های کبریت جهان را نیز دارند. فرزند محمد تقی توکلی و نوه حاج تقی کبریت ساز توکلی از اعضا افتخاری انجمن کلکسیون داران کبریت کشور است و در مجموعه خانواده توکلی بیش از ۲۰ هزار قوطی کبریت وجود دارد.

توکلی به همراه پدرش خدمات ارزنده‌ای در صنعت کشور انجام داده است که از میان آن‌ها می‌توان به احداث کارخانه کبریت توکلی، راه‌اندازی اولین کارخانه برق خصوصی، احداث کارخانه نئوپان، احداث کارخانه فورمیکا سازی و احداث کارخانه نئوپان روکش‌دار اشاره کرد که دستگاه‌های این کارخانه‌ها، از کشور‌های آلمان‌شرقی، غربی و یوگسلاوی خریداری و مورد استفاده قرار گرفته‌اند.

وی در سال ۱۳۸۵ هجری‌شمسی از طرف فرهنگستان علوم جمهوری‌اسلامی ایران، به‌عنوان مهندس برجسته کشور انتخاب و مورد تجلیل قرار گرفت. محمدتقی توکلی در ۱۸ دی ۱۳۹۷ به علت کهولت سن در ۸۷ سالگی در تبریز درگذشت.